Wilhelmina, Juliana & Beatrix: de eeuw van vrouwelijk koningschap

In Paleis Het Loo is momenteel de tentoonstelling Tegenspel – de eeuw van vrouwelijk koningschap te zien. Deze is gewijd aan koningin Wilhelmina, koningin Juliana en koningin Beatrix. Drie generaties vrouwen, die hun weg moesten zien te vinden in een door mannen gedomineerde wereld en het Nederlandse koningshuis door de maatschappelijke veranderingen – van vrouwenemancipatie tot het wegvallen van tradities – van de twintigste eeuw hebben geleid. Het beeld dat de buitenwereld van hen had kwam echter lang niet altijd overeen met de werkelijkheid.

Wilhelmina

Wilhelmina (1880-1962) was het enige kind van Willem III en zijn tweede echtgenote Emma, die tweeënveertig jaar jonger was dan Willem. Haar jeugd speelde zich af in de bubbel van het hof, ze had nauwelijks contact met leeftijdsgenoten. Op haar tiende overleed haar vader en werd haar moeder Emma, destijds zesentwintig, regentes voor haar minderjarige dochter. Anders dan Willem hield Emma zich nauwgezet aan de regels van een constitutionele monarchie en ontbood elke minister om de veertien dagen op het paleis om te horen waar hij mee bezig was.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

Wilhelmina keek de kunst van het regeren af bij haar moeder, maar werd tot haar zestiende redelijk in de luwte gehouden door Emma, die overigens wel zo slim was om foto’s van de prinses te delen en haar mee te nemen langs de elf provincies die Nederland toen telde. Zo kon de bevolking de aanstaande koningin toch leren kennen. Het charmeoffensief zorgde ervoor dat een niet geliefd koningshuis bij het overlijden van Willem III kans zag naar een vrolijke inhuldiging toe te werken, waarbij Wilhelmina op haar achttiende een geloofwaardige vorstin was.

De jonge koningin

Het moet voor zowel moeder als dochter een surrealistische ervaring zijn geweest om staatshoofd te zijn in een tijd waarin vrouwen nog niet eens stemrecht hadden. Wilhelmina stond als jonge onervaren vrouw regelmatig in een kamer vol met mannen waarvan je je kunt afvragen hoe serieus ze hun koningin namen. Het maakte van haar aan de ene kant een voorbeeld voor feministen, die tegelijk ook boos waren dat voor haar uitzonderingen konden worden gemaakt die voor andere vrouwen niet golden. De jonge koningin pakte haar kans om zich te profileren toen in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak.

Nederland was neutraal in dit conflict en Wilhelmina, destijds drieëndertig, voelde de verantwoordelijkheid om dat zo te houden, samen met haar kabinet. Ze positioneerde zich als legeraanvoerder, vestigde zich in Den Haag, dicht bij de regering en goed op de hoogte van de ontwikkelingen.

Tijdens een koppelpoging aan de Zweedse prins Carl deed Juliana zich zo onaantrekkelijk mogelijk voor

In haar eigen woorden wilde zij ‘dag en nacht paraat zijn’. Ze vertaalde dat door een zichtbare koningin te zijn die de gemobiliseerde troepen bezocht in bange dagen.

Revolutie en de monarchie

Het was een roerige tijd. In Rusland kwamen de tsaren ten val en in Duitsland werd de keizer afgezet. Ook in Nederland was het rond 1918 onrustig. Er waren voedseltekorten, de Spaanse griep eiste veel slachtoffers en socialistisch voorman Troelstra mikte op een revolutie en een republiek. Nederland liep er echter niet warm voor. In plaats van een omwenteling kwam er een ‘grootse demonstratie van trouw aan het gezag’ waarbij Wilhelmina, haar man Hendrik en hun dochter Juliana werden toegejuicht. Historicus Paul Moeyes zegt over de rol van Wilhelmina in zijn boek Buiten Schot, Nederland tijdens de Eerste Wereld- oorlog: ‘Voor Wilhelmina was het een verwezenlijking van een ideaal: niet alleen was ze erin geslaagd de eenheid van het volk tot uitdrukking te brengen, ze was er zelf in geslaagd het symbool te worden.’

Ijzervreter

Die symboolfunctie hielp Wilhelmina aan een ijzersterk imago toen ze in de Tweede Wereldoorlog vanuit Londen via Radio Oranje het bezette Nederland moed insprak. Met voortschrijdend inzicht kun je constateren dat niet alles perfect ging. De koningin was fel over oorlogsmisdadigers, maar liet zich nauwelijks uit over de slachtoffers en over wat nazi’s bijvoorbeeld met Joden deden. Toch stuurde en regelde ze waar ze kon, binnen de schaarse ruimte die ze had.

En ze had zo haar ideeën over de toekomst: afschaffing van de zuilen, meer eendracht in Nederland en meer macht voor de Kroon. Daarmee over- speelde ze, na jaren een steeds grotere rol te hebben opgeëist, haar hand. Na de oorlog werd het bestel weer als vanouds. Teleurgesteld en kampend met gezondheidsproblemen trad Wilhelmina in 1948 af. Pas veel later werd duidelijk dat ze als koningin meer was geweest dan de ‘krijgshaftige vrouw in een vormeloze jas’ die de meeste mensen zich herinneren.Juliana

Als het enige kind van Wilhelmina en Hendrik leidde de jonge Juliana (1909- 2004) een beschermd bestaan, maar stond ze wel meer in het ‘normale’ leven dan haar moeder destijds. ‘Jula’ werd volwassen in de roaring twenties, ze ging studeren, was dol op haar jaarclub en ze had vriendinnen. En ze was dwarser dan waar men haar voor aanzag. Tijdens een koppelpoging aan de Zweedse prins Carl – de huwelijksonderhandelingen waren al in volle gang – deed ze zich zo onaantrekkelijk mogelijk voor. Minister De Graeff schreef erover: ‘Prinses afschuwelijk gekleed. Openlijke ruzie en heftige woordenwisseling hierover met prinses Alice die haar handen van HKH wil aftrekken. Prinses komt overal te laat (...), houding en uiterlijk optreden beneden peil enz. enz. (...) Prins Carl kijkt HKH aan, zo werd gemeld, alsof hij een lepel wonderolie moet slikken.’

Bernhard in beeld

Het was uiteindelijk de uit verarmde adel afkomstige Duitse prins Bernhard zur Lippe-Biesterfeld die zichzelf in de aanbieding gooide. Juliana was dolverliefd op hem, hij viel vooral op haar vermogen en status, die hem in staat zouden stellen het luxe leven te leiden dat hem uitermate beviel. Waar hij in WO II een militaire heldenrol naar zich toetrok (in werkelijkheid feestte hij vooral in Engeland), werd Juliana neergezet als gelukkige huisvrouw te Canada, waar ze met dochters Beatrix en Irene heen was gevlucht en waar prinses Margriet werd geboren. Gezaghebbende historici hebben haar rol na de oorlog behoorlijk gemarginaliseerd. Zo was er amper aandacht voor het feit dat Juliana minstens acht keer de Amerikaanse president Roosevelt bezocht en zestig toespraken hield over de strijd tegen het Duitsland van Adolf Hitler, de zogenoemde ‘peptalks’.

Het perfecte plaatje

Roosevelt was hiermee zeer ingenomen, omdat het hem steunde bij zijn streven het Amerikaanse congres te winnen voor Amerikaanse interventie in Europa om de invloed van Hitler tot staan te brengen, maar aan Juliana’s rol werd in de media nauwelijks ruchtbaarheid gegeven. Terug in Nederland bleek Juliana een stuk zelfstandiger en zelfverzekerder te zijn geworden en hing ze minder aan haar moeder en haar echtgenoot. Onder gunstigere omstandigheden had ze haar progressieve vleugels kunnen uitslaan, maar dit was niet waar het land tijdens de wederopbouw op zat te wachten. Ook nadat ze in 1948 koningin was geworden moest ze vooral het perfecte plaatje uitstralen, als traditionele moeder in een dito gezin.

Crisis op crisis

De realiteit was anders. De komst van de pacifistische gebedsgenezeres Greet Hofmans in verband met de oogkwaal van prinses Marijke (later Christina) zorgde voor onrust en onmin. Bernhard was een zeer overspelige echtgenoot met twee buitenechtelijke dochters, talent voor gaslighting en schimmige financiële deals. De Lockheed-affaire in 1976 bracht het koningshuis voor het eerst echt aan het wankelen, omdat de pers niet meer zoet schreef wat de RVD wilde, maar erg kritisch was.

Plicht boven geluk

Juliana wilde tot twee keer toe scheiden, Den Haag stak er een stokje voor. Bernhard liet zijn vrouw via een bevriende journalist afschilderen als ontoerekeningsvatbaar om de scheiding – die hem zijn luxe leven zou kosten – af te wenden. Het is voorstelbaar dat Juliana weleens heeft gestampvoet over de wijze waarop haar ministers en haar echtgenoot – allemaal mannen – haar manipuleer- den en bepaalden wat er naar buiten werd gebracht, terwijl zij als koningin boven de partijen moest staan en weinig te zeggen had over haar eigen leven en koers. Uiteindelijk won plichtsbesef het van persoonlijk geluk. De scheiding kwam er niet, maar Juliana heeft bij leven het krediet noch het begrip gekregen dat ze verdiende.

Beatrix

Prinses Beatrix (1938) kreeg in de jaren zestig te maken met groeiende emancipatie, de tweede feministische golf, de dolle mina’s en andere luidruchtige vernieuwingen. Als koningin was het niet eenvoudig om enerzijds mee te bewegen met de nieuwe tijd en anderzijds tegemoet te komen aan het meer traditionele deel van de samenleving, dat het meest koningsgezind is en te vriend diende te worden gehouden. Rookbommen bij haar bruiloft én haar inhuldiging kunnen geen pretje zijn geweest. Beatrix had het dan ook lastig, vooral na haar inhuldiging in 1980. Het koningshuis had naar haar mening te weinig aanzien. Ze moest moderniseren en reorganiseren.

CEO

Beatrix hielp het familiebedrijf met professionaliteit en efficiëntie de jaren tachtig in, maar de formele, wat afstandelijke stijl van Beatrix was niet goed voor haar populariteit. Gek genoeg werd dit imago nadrukkelijk in stand gehouden – niet per se door haar ministers, ditmaal vooral door haarzelf – terwijl mensen die haar kennen weten dat ze ook betrokken, loyaal en persoonlijk kan zijn. Ze had destijds veel op haar bordje, als CEO van de BV Nederland, moeder van drie pubers en vrouw van een zeer zieke man. Er zijn maar weinig mensen die wisten hoe ze zich daaronder voelde, haar perfectionisme en werklust wonnen altijd. Maar uiteindelijk zijn het vooral de zachte momenten uit haar koning- schap die men zich herinnert.

De kus in de Jordaan

Het keerpunt kwam op Koninginnedag 1988, toen ze een niet aangekondigd bezoek aan de Jordaan bracht en daar gekust werd door een Amsterdammer. Het was een vrolijk moment en afhankelijk aan wie je het vraagt, was het óf spontaan óf van A tot Z in scène gezet. Het had hoe dan ook het gewenste effect, in de zin dat ze nadien als wat menselijker werd beschouwd, in plaats van als een onaantastbare afstandelijke majesteit. Ook haar ontzetting na de vliegramp in de Bijlmer en de verdrietige zucht na de aanslag op Koninginnedag in Apeldoorn toonden de menselijke kant van Beatrix, die sinds ze in 2013 met pensioen ging wat van de lichtheid en de vrolijkheid van vroeger heeft hervonden.

De tentoonstelling Tegenspel – de eeuw van vrouwelijk koningschap is samengesteld door conservatoren Niels Coppens en Marit Berends en tot en met 31 augustus 2025 te bezoeken in Paleis Het Loo.