Spionne, verzetsheldin én moeder van 12 kinderen: het vergeten leven van Josephine Baker

Vergeet dat bananenrokje. Josephine Baker was veel meer dan de extravagante danseres, zangeres en actrice die furore maakte in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw.

Van danseres naar verzetsvrouw

Ze was tijdens de Tweede Wereldoorlog een koelbloedige verzetsvrouw en speelde tevens een rol in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Ze was bovendien pleegmoeder van twaalf kinderen uit alle hoeken van de wereld. Met wat ze omschreef als haar ‘regenboogkinderen’ wilde ze bewijzen dat mensen van verschillende afkomst in vrede met elkaar kunnen samenleven. Dat het dit jaar vijftig jaar geleden is dat Josephine Baker overleed, gaat niet onopgemerkt voorbij.

{{ trans('customs.newsletter_signup.responsemsg') }}

{{ trans('customs.buttons.signup') }}

Vul een geldig emailadres in. {{ errors . email[0] }}

In februari ging de musical Josephine B. in première, in het Verzetsmuseum Amsterdam opent deze maand een kleine expositie en het boek Agent Josephine van de Britse journalist Damian Lewis is in het Nederlands vertaald. Eind vorig jaar wijdde Andere tijden een prachtige uitzending aan Baker getiteld De droom van Josephine Baker. De regisseur van die documentaire, Femke van Wiggen, onderhoudt nog steeds contact met twee van Bakers pleegkinderen. Ze is bezig met een podcast en was erbij toen Baker in 2021 werd bijgezet in het Panthéon in Parijs. ‘Ze was de eerste zwarte vrouw die die eer te beurt viel,’ zegt Van Wiggen. ‘Jarenlang schreef de roddelpers vooral over Bakers extravagante levensstijl, haar vele echtgenoten en haar schulden. De rollen die zij speelde in het verzet en de Amerikaanse burgerrechtenbeweging raakten vergeten. Maar de laatste jaren is er steeds meer oog voor wat ze werkelijk heeft betekend. Met de bijzetting in het Panthéon kwam daar een definitieve omslag in.’

Ideale dekmantel

Josephine Baker werd in 1906 in Saint Louis geboren in extreme armoede. Als kind van acht werkte ze als dienstmeisje voor witte families, die haar mishandelden en met de honden in de kelder lieten slapen. Als doodsbange elfjarige was ze getuige van geweld tegen zwarte Amerikanen tijdens rassenrellen in East Saint Louis. Ze zou zich de rest van haar leven verzetten tegen discriminatie. Op haar dertiende danste ze op straat om geld te verdienen. Twee jaar later vond ze werk als showdanseres. Ze was zestien toen ze naar New York vertrok om te dansen in theaters in Harlem en op Broadway. Daar trok ze de aandacht van een Franse impresario, die haar uitnodigde naar Parijs te komen om te dansen in La Revue nègre. Ze was negentien en dankzij haar uitzinnige dansstijl, flamboyante kostuums en unieke uitstraling groeide ze uit tot een grote ster. In 1937 trouwde ze met Jean Lion, een Frans-Joodse industrieel, en kreeg ze de Franse nationaliteit.

‘Toen de oorlog uitbrak, heeft ze zichzelf aangeboden bij het Franse verzet,’ vertelt Van Wiggen. ‘Ze zei: Frankrijk heeft zoveel voor mij betekend, dus maak gebruik van mij. Er was eerst aarzeling aan de kant van het verzet omdat men dacht: dit is een artiest, is dit serieus?’ Al snel bleek Baker echter een aanwinst. Dat ze een ster was, vormde de ideale dekmantel. Niemand verwachtte dat de grote Josephine Baker zich zou bezighouden met spionage. ‘Ze was bovendien aanwezig op allerlei feestjes waar hooggeplaatste figuren kwamen en onder het mom van een gezellig gesprekje ontfutselde ze hen allerlei informatie. Ze had belangrijke connecties. Ze kende leden van de Europese koningshuizen, zelfs de sjah van Perzië. Ze kwam echt overal en hield haar oren open.’

Na het uitbreken van de oorlog vestigde Baker zich in Château des Milandes, haar buitenverblijf in de Dordogne, dat een trefpunt voor verzetsmensen werd. Ze liet Joden onderduiken in haar kasteel en verborg er wapens voor het verzet.

Bekijk ook

Tineke Ceelen: 'Wij hebben geluk dat we hier geboren zijn en dat is echt geen verdienste' | Nouveau

Als puber in een piepklein Brabants dorpje droomde ze van avontuur. Als directeur van de Stichting Vluchteling reist ze al meer dan twintig jaar van brandhaard naar natuurramp. In haar recent verschenen autobiografie Vlucht beschrijft Tineke Ceelen (61) haar leven.

March on Washington

Ze vormde een duo met de Franse verzetsman Jacques Abtey, die zich voordeed als haar secretaris. Als hij in het gezelschap van Baker verkeerde, besteedde niemand aandacht aan hem en kon hij zijn gang gaan. De informatie die Baker bemachtigde, schreef Abtey in onzichtbare inkt op haar partituren. Geheime documenten over Duitse aanvalsplannen werden verstopt in haar bagage. Onder het mom van een tournee reisde ze naar het neutrale Portugal, waarna alle informatie richting Engeland ging. Een tijdlang woonde ze in Marokko, vanwaaruit ze geheime dossiers en informatie naar Portugal smokkelde.

Wat ze deed was levensgevaarlijk, maar op cruciale momenten, bijvoorbeeld toen een hooggeplaatste Duitse militair zich in haar kasteel meldde met de vraag of ze daar wapens verborg, hield ze het hoofd koel. Ze vertelde hem dat ze een wereldberoemde artieste was en dat ze wel iets anders te doen had dan wapens verbergen. Hij droop af.

Na de oorlog kreeg Baker hoge Franse onderscheidingen voor haar verzetswerk. ‘Maar ook toen bleef zij zich tegen onrecht verzetten,’ zegt Van Wiggen. ‘Ze ging terug naar de Verenigde Staten en eiste dat er zwarte mensen in haar publiek mochten zitten. Dat was toen ongehoord. Ze speelde ook een rol in de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Als enige vrouw sprak zij tijdens de March on Washington in 1963.’ Op 12 april 1975 stierf Josephine Baker in haar huis in Parijs aan een hersenbloeding. Ze was pas achtenzestig jaar oud. Van Wiggen: ‘Het fascinerende aan haar is dat ze aanwezig was op grote momenten in de wereldgeschiedenis en vervolgens besloot iets te doen. Ze zag onrecht en ze kwam in actie.’