Voor leuke 40+ vrouwen met stijl

Susan Smit: 'Heksen waren de eerste feministen'

Exclusief en spraakmakend essay van Smit voor Nouveau! De nieuwe historische roman van Susan Smit, De heks van Limbricht, is het waargebeurde verhaal van de laatste vrouw die in Nederland als heks werd ‘berecht’. Maar denk nu niet aan de stereotiepe toverkol. Smit: ‘Heksen waren de eerste feminis...

Susan Smit: 'Heksen waren de eerste feministen'

Exclusief en spraakmakend essay van Smit voor Nouveau!

De nieuwe historische roman van Susan Smit, De heks van Limbricht, is het waargebeurde verhaal van de laatste vrouw die in Nederland als heks werd ‘berecht’. Maar denk nu niet aan de stereotiepe toverkol. Smit: ‘Heksen waren de eerste feministen.'

'De heks belichaamt een vrouw die bevrijd is van alle overheersing en beperking'

"Het woord ‘heks’ heeft voor mij altijd een stoutmoedige bijklank gehad. Het ademt onafhankelijkheid, kracht, vrijheid. Iets rondom dat woord bruist van avontuur. De heks belichaamt een vrouw die bevrijd is van alle overheersing en beperking. Van oudsher is zij de vrouw met iets te vrije (seksuele) opvattingen binnen de kerkelijke gemeen­schap, ongebonden en met kennis van de natuur. Zij is de vrouw die het systeem trot­seert of ervoor kiest zich er afzijdig van te houden en haar eigen weg te gaan.

Feiten en fictie

In al mijn historische romans spelen eigen­zinnige vrouwen een rol. Ze lopen aan tegen de grenzen van wat voor een vrouw in hun tijd wenselijk werd geacht en betalen de prijs van spot, uitsluiting of erger. In De heks van Limbricht is de hoofdpersoon Entgen Luijten, gebaseerd op de laatste vrouw die in Nederland werd berecht als heks (in 1674, in wat nu Midden-Limburg is).

'Ik sprak met historici en een nazaat'

Ik las de officiële processtukken, verzamelde de feiten over haar persoonlijke leven en het dorp waar ze woonde, sprak met historici en een nazaat, liep rond in het kasteel waar ze werd berecht en in de kerker waar ze zat opgesloten, en gebruikte mijn verbeelding om er een roman van te maken.

Scherpe tong

De woorden ‘heksenjacht’ en ‘heksenver­volging’ klinken sprookjesachtig, terwijl het een uitgekiende strategie was van de heersende kerkelijke en wereldlijke macht om opstandige en autonome vrouwen een toontje lager te laten zingen. Alle versla­gen van heksenprocessen hebben één ding gemeen: ze vermelden dat de beschuldigde ‘een scherpe tong heeft’.

'Heksen waren mondig en werden als lastig gezien'

De beschuldigden waren mondig. Vaak waren ze alleenstaand of weduwe. Op leeftijd. Ongehoorzaam aan priester, echtgenoot of machthebber (in Entgens geval de kasteelheer). Bemiddeld genoeg om de schade van een betoverde koe of een misoogst ‘te vergoeden’ om een heksenproces te voorkomen. Minnaressen of verkrachte vrouwen die uit de weg moesten worden geruimd. Ze waren ‘lastige vrou­wen’. Goedbeschouwd waren heksen de eerste feministen.

'De onderdruk­king van de vrouw is geworteld in en aangejaagd door religie'

Tot op de dag van vandaag zijn er door het Vaticaan geen excuses aangeboden voor het door de hoogste leiding in Rome aangestuur­de, eeuwenlange gruwelijke optreden van de Inquisitie. De heksenjachten hebben vijf­tig- tot honderdduizend slachtoffers geëist, van wie 85 procent vrouw. De onderdruk­king van de vrouw is, over de hele wereld, geworteld in en aangejaagd door religie.

'Het gaat altijd om het verdacht maken van vrouwelijke seksualiteit en intelligen­tie'

Het gaat altijd over het afnemen van vrouwe­lijke zelfstandigheid, het verdacht maken van vrouwelijke seksualiteit en intelligen­tie. Heksenvervolging was een bloederige uitwas van vrouwenhaat, niets minder dan een oorlog tegen vrouwen, uitgesmeerd over enkele eeuwen. Het was een femicide.

Wees opstandig

In onze tijd en plaats in de wereld zou je bijna vergeten dat het voor een vrouw ooit gevaarlijk was om je te ontplooien en een dwarse kijk op de zaken te verkondigen. En toch is er een restje van die onveilig­heid in ons onderbewustzijn blijven hangen dat onze kracht en moed kan ondermijnen. Ik noem het ‘brandstapelangst’.

'Koester je scherpe tong, kritische geest, vurige sek­sualiteit en daadkracht'

Het is tijd om daarmee af te rekenen en de heks in onszelf vrij te laten. Niet de toverkol die de sprookjes en stereotypen ons opdringen, maar de rebelse, autonome vrouw. Koester je scherpe tong, kritische geest, vurige sek­sualiteit en daadkracht. Laat je geen defi­nities van goed en slecht meer aanpraten die je niet zelf hebt doorvoeld.

'Laat woede toe, wees opstandig en onaangepast als daar aanleiding voor is'

Laat je niet langer grenzen opleggen die niet kloppen voor jou. Laat woede toe, wees opstandig en onaangepast als daar aanleiding voor is. Je natuurlijke, wilde vrouwelijke natuur is rommelig, maar kent een eigen logica en ritme, net zoals de seizoenen.

Kleurrijk blijven

Voor mij is Entgen Luijten een symbool van vrouwelijke onverzettelijkheid in een door mannen gedomineerde samenleving. Ze heeft, ondanks marteling, uithongering, eenzame opsluiting en de belofte op straf­vermindering, nooit een andere vrouw als heks aangewezen.

'Entgen sterkt me in mijn voor­nemen om een lastige, kleurrijke oude vrouw te worden'

Ze heeft nooit bekend. Haar wil kon niet worden gebroken. Haar proces verliep daardoor anders dan iemand kon voorspellen. Zij sterkt me in mijn voor­nemen om een lastige, kleurrijke oude vrouw te worden. Ik ben nu 47 en ik ben lekker op weg. Doe je mee?"

De heks van Limbricht kost 22 euro. Dit essay heeft eerder in de printeditie van Nouveau gestaan (c) Nouveau / DPG Media 2021

Elke week het laatste nieuws ontvangen in je mailbox? Het beste van Nouveau.nl, Máxima en cultuur voor leuke vrouwen met stijl. Schrijf je in

Powervrouwen
  • Yvette Kulkens